Motiv za pisanje ovoga teksta je „juriš“ određenih političara, posebno iz entiteta RS, da se pod njihove šape stavi i posljednja institucija Države koja funkcioniše bez upliva stranaka na vlasti. Detaljna obrazloženja ove problematike napisao sam na 28 gusto kucanih stranica i tekst poslao Bošnjačkoj akademiji nauka i umjetnosti Sarajevo i Vijeću ministara BiH, precizirajući pod kojim uslovima se može dopustiti da 850 miliona, koji se nalaze na računu kod Centralne banke BiH, a koji su iznad obavezne rezerve, može upotrebiti za pomoć privredi u uslovima pandemije korona virusa, dakle, u vanrednim okolnostima. S obzirom da historija ekonomskih doktrina ne poznaje uspješnost makroekonomske politike države koja nije zasnovana na racionalnoj povezanosti tri njene najvažije politike, odnosno industrijske, fiskalne i monetarne politike, u ovom tekstu ću ukazati na monetarnu politiku i koncept ove politike, koja bi bila primjerena sadašnjim, vanrednim okolnostima u BiH. Ovo stoga jer BiH nema industrijske politike koja je zasnovana na raspoloživim domaćim ljudskim i materijalnim resursima, a fiskalna politika uglavnom je usmjerena na obezbjeđivanje javnih prihoda za finansiranje izuzetno visoke neproduktivne javne potrošnje u odnosu na bruto društveni proizvod (BDP), ali ne i za ubrzani privredni razvoj. Uz to, naša privreda opterećena je visokim fiskalnim i nefiskalnim nametima, tako da ona objektivno ne može biti konkurentna ni na domaćem tržištu.
Monetarna politika definiše se kao skup mjera koje poduzima društvo (država) u sferi monetarnih faktora stvaranja, poništavanja i raspodjele kupovne snage, odnosno u sferi monetarnih finansija kojima se reguliše novčani opticaj u cilju održavanja dinamičke ravnoteže. Ona se definiše i kao segment opšte ekonomske politike kojom se svjesno reguliše ponuda novca i kredita u zemlji u skladu s kretanjem materijalne proizvodnje. Ona ima primarne i sekundarne zadatke. Primarni zadatak joj je regulisanje potrebne količine novca u opticaju i stabilnost cijena, a sekundarni zadaci ove politike su podsticanje privrednog rasta i razvoja, zaposlenost, uravnoteženje vanjskotrgovinske razmjene i povećanje dohotka i primanja zaposlenih. Po svom karakteru monetarna politika određene zemlje može biti ekspanzivna i restriktivna. Ekspanzivna je onda kada centralna banka putem instrumenata monetarne regulacije povećava količinu novčane mase u odnosu na rast nominalnog BDP, a kod restriktivne politike situacija je obrnuta.
Monetarna politika ima instrumente monetarne regulacije. Pod njima se podrazumijevaju sredstva i metode koje Centralna banka (CB) primjenjuje da bi održala masu i strukturu novca i kredita na optimalnom nivou. Ovi instrumenti mogu biti kvantitativni i kvalitativni. Kvantitativnim instrumentima centralna banka djeluje globalno i linearno, a kvalitativnim djeluje selektivno. U kvantitativne instrumente monetarne politike spadaju: politika obaveznih rezervi, politika kamatne (eskontne ili diskontne) stope, politika otvorenog tržišta, politika zlata i deviza, itd. U kvalitativne instrumente spadaju: regulacija kredita centralne banke poslovnim bankama, regulacija uslova za davanje, tj. korištenje kredita od strane banaka, selektivna kreditna politika, politika potrošačkih kredita stanovništvu i slično. Instrumente monetarne regulacije CB koristi za:
uticaj na raspoloživost kreditnog potencijala i likvidnost komercijalnih banaka i u tu svrhu primjenjuje: eskontnu politiku, politiku otvorenog tržišta, promjenu stopa obaveznih rezervi, kupoprodaju deviza centralne banke poslovnim bankama;
- b) uticaj na tražnju bankarskih kredita putem djelovanja kamatnih stopa;
- c) direktno ograničavanje bankarskih sredstava i kredita.
Centralna banka najviša je monetarnu vlast u zemlji. Danas u svijetu prostoji više modela funkcionisanja i rada centralnih banaka. CB BiH funkcioniše po modelu Valutnog odbora, koji se zasniva na dvije ključne pretpostavke: fiksnom kursu domaće valute (KM) u odnosu na euro i mogućnost emitovanja KM samo u iznosu za koji postoji pokriće u eurima. U ovakvim okolnostima monetarna politika redukovana je isključivo na monetarnu stabilnost (cijena i kursa), dok je isključena njena razvojna funkcija. S obzirom na ograničenost prostora, samo dijelom ukazaću koji uslovi bi morali biti ispunjeni da se monetarna ekspanzija (porast novčane mase) koristi kao metod finansiranja investicija i zaposlenosti. Ti uslovi su: da se monetarna ekspanzija (novca i kredita) dobro kontroliše, da država na sebe preuzme veliki dio programa ekonomskog rasta, da se taj program efikasno ostvaruje nezavisno od budžeta, da je država u mogućnosti da spriječi nepoželjnu alokaciju privatnih investicija, da spriječi kumulativni rast cijena (uprkos inflatornom pritisku) racionisanjem potrošnje i da plafonira određene cijene, da može kontrolisati obim i strukturu uvoza, odnosno ukoliko je sposobna da provodi program razvoja pod navedenim pretpostavkama i da je u stanju da upravlja neranotežnom privredom. S obzirom da je upitno da li je BiH u mogućnosti da kontroliše razvoj inflatornim finansiranjem i uz navedene uslove, odnosno da upravlja neravnotežnom privredom, monetarna ekspanzija kao način finansiranja razvoja BiH je upitna. Stoga se postavlja pitanje: kakvu monetarnu politiku ustanoviti i voditi u BiH? Da bi se dao odgovor na ovo pitanje potrebno je odrediti cilj ove politike u kontekstu ciljeva ukupne makroekonomske politike BiH. Ovi ciljevi su povećanje BDP (na godišnjem nivou od najmanje 5%) i povećanje zaposlenosti (oko 3%), uz prihvatljivu monetarnu stabilnost. Svjestan sam da ovako postavljenom konceptu monetarne politike mogu biti suprotstavljeni „argumenti“ da još nije vrijeme da se napusti sistem Valutnog odbora, da nacionalnu valutu treba vezivati za neku čvstu valutu, da devizni kurs ostane fiksan i slično, ali naglašavam da je ključno ekonomsko (ali i političko) pitanje: ko određuje obim i strukturu novčane mase, kako i pod kojim uslovima se ona raspoređuje. Za to je potrebna društvena odgovornost, stručni i moralni integritet ljudi koji kreiraju i provode monetarnu politiku, po uzoru na Švicarsku nacionalnu banku, čiji organi su nezavisni u odnosu na izvršnu i zakonodavnu vlast.
Na osnovu naprijed navedenog, potrebno je odgovoriti na slijedeća pitanja:
- da li dopustiti domaćim političarima diskreciono (po volji) „kreiranje“ i provođenje monetarne politike, zasnovane na njihovim „tržišnim“ kriterijima?
- pod kojim uslovima je za BiH prihvatljivo korištenje monetarnog rasta (novčane mase i kredita) za podsticanje investicija i zaposlenosti?
Diskrecionu monetarnu politiku u BiH moguće je prihvatiti pod uslovom da se ona i zakonski reguliše u pogledu uslova i namjena rasta novca, da se zabrani monetizacija budžeta, da se porast novčane mase upotrebljava isključivo u produktivne namjene, ali ne i za finansiranje neproduktivne javne potrošnje, a da supervizor ove politike u prvih pet godina bude Međunarodni monetarni fond (MMF). Ovim načinom izbjeglo bi se „diskreciono djelovanje“ domaćih političara, koje bi, u protivnom, rezultiralo dvocifrenom inflacijom.
Za BiH, dakle, bilo bi prihvatljivo korištenje monetarnog rasta za podsticanje investicija i zaposlenosti pod uslovom da se provođenje monetarne politike mora neprestano pratiti i kontrolisati, te pravovremeno poduzimati korektivne mjere. Pri tome, mjere i nalozi MMF bili bi obavezujući, jer se domaći političari ne mogu odrići voluntarizma (proizvoljnosti) i kod najvažnijih odrednica za opstanak Zemlje. Uz to, oni se „dogovaraju“ da se ne bi dogovorili dok to ne bude odgovaralo njihovim uskim interesima, ofarbanim nacionalnim atributima. Tipični primjeri za neodgovornost bh političara su: neusvajanje budžeta BiH, neusvajanje budžeta Federacije, komplikacije i natezanja oko kriterija za dobivanje i raspodjelu 330 miliona eura kredita od MMF-a, pokušaji da se u Pismo namjere MMF-u uguraju i kantoni i juriši da se uzme 850 miliona sredstava iznad obavezne rezerve koja se nalaze na računu CB, a da se pri tome ne navodi decidna namjena njihove upotrebe. Ovo samo još više nalaže oprez i daje signal kakvo bi bilo diskreciono djelovanje vladajuće družine. I na kraju, zaključujem da je opravdano angažovati navedenih 850 miliona u ovim, vanrednim okolnostima, pod uslovom da se cio iznos upotrebi u proizvodnju i zaposlenost, ali ni marka za krpljenje budžetskih rupa. Uz to, ovim bi se testirala i ozbiljnost diskrecionih djelovanja, odnosno dao odgovor na pitanje: da li su rukovodstva u BiH konačno punoljetna i bar malo pelcovana na korupciju i bahatost ili se neodgovornost kreatora i provodilaca diskrecione monetarne i opšte makroekonomske politike u BiH ne bi mogla neutralisati ni najbolje definisanom monetarnom politikom. (*)