Piše: prof. dr. H. Muratović
Prije nekoliko dana pročitah dobar tekst dr. Žarka Papića u listu „Oslobođenje“, u kojem ovaj autor u tekstu „Začarani krug nacionalizma u BiH“ tvrdi da se BiH ne može odbraniti bošnjačkim nacionalizmom, niti se na jedan nacionalizam može odgovoriti drugim. U vezi s naprijed navedenim, razjasnimo neke osnovne pojmove i razlike. Opšte prihvaćeno stanovište pojma nacionalizam jeste da on u suštini predstavlja privrženost sopstveoj naciji i državi, te njihovim interesima. Međutim, ovdje je, posebno u višenacionalnim državama, važno da se pri tome ne zanemaruju intresi drugih naroda. Dakle, shvatanje nacionalizma na pozitivan način izjednačava se sa patriotizmom, a negativno sa šovinizmom. Stoga u BiH, kao višenacionalnoj državi, valja voditi računa da često puta može biti tanka granica između nacionalizma i šovinizma. Pozitivne odlike nacionalizma trebaju biti ljubav prema vlastitoj naciji, dobro poznavanje i očuvanje nacionnalne historije, kulture i tradicije, zalaganje za nacionalni ponos i za privredni, kulturni i svaki drugi prosperitet, ali ne na štetu drugih naroda koji žive u istoj državi. Proizlazi da je umjereni nacionalizam prihvatljiv, a da pretjerani vodi ka šovinizmu, što je posebno opasno za višenacionalnu državu. Ako se pretjerani nacionalizam još pojača sa vjerskim, onda to vodi ka kleronacionalizmu, što je još opasnije za višenacionalnu državu, kakva je BiH.
S obzirom da je država BiH višenacionalna i multikurna, opravdano se postavlja pitanje: šta je bio i šta su danas ciljevi svakog od tri nacionalizma, odnosno da li kod njih prevladava pozitivna ili negativna strana nacionalizma? Stoga sam boldirao i pojam „razlike“.
Kod srpskog i hrvatskog nacionalizma u BiH od 1990-tih godina preovladavao je i preovladava podjela države BiH, a kod bošnjačkog pokušaj nametanja vlastitog poimanja nacionalizma. Budući da nijedna od ovih opcija nema šanse za uspjeh, postavlja se ključno pitanje: šta je rješenje problema da bi Država BiH bila funkcionalna i od podjednake dobrobiti za sva tri njena naroda i sve njene građane? Odgovor na ovo pitanje dat je kroz historiju. Naime, Bosnu su branili svi jer su branili pravo na slobodu (akademik Muhamed Filipović). Stoga je ona (Bosna) opstajala kao rijetka oaza slobode vjerovanja i djelovanja u Evropi, gdje nikom nije bilo tijesno.
Opšte je poznato da je formiranje nacija na Balkanu započelo tek u 19. vijeku, nakon pada Osmanske imperije, a nastavljeno pod protektoratom Austro-ugarske monarhije. Međutim, u istom položaju nisu bili pripadnici današnje tri nacionalne zajednice. Ciljevi velikosrpskog nacionalizma (negativnog karaktera) ostvarivani su programiranim agrarnim reformama na izrazitu štetu Bošnjaka muslimana, nasilnim oduzimanjem njihove imovine i protjerivanjem u Tursku, a ciljevi hrvatskog nacionalizma ostvarivani su sličnim metodama, ali, uz to, doseljavanjem oko 200 hiljada katolika čak i iz Galicije, da bi se promijenila nacionalna (i vjerska) komponenta stanovništva na štetu Bošnjaka muslimana. Mlađi čovjek danas s pravom može postaviti pitanje: zašto su kao krivci označeni samo Bošnjaci muslimani i zašto samo oni nisu dobili svoju nacionalnu državu? Odgovor treba tražiti od Turaka, s obzirom da je Turska dala samostalnost kneževini Srbiji, Crnoj Gori, Albaniji, Makedoniji i Bugarskoj, ali ne i nama, pa je na nas poslala kaznene ekspedicije na čelu sa Džemal i Omer pašom Latasom da uguše pobunu Husein Kapetana Gradaščevića, Zmaja od Bosne, najkrvavijim metodama, gdje je bukvalno posječeno na stotine najumnijih bošnjačkih glava (M. Filipović). Dakle, Bošnjaci su ostavljeni obezglavljeni, iako su do zadnjeg dana branili vanjske granice turske carevine. To mlađe generacije moraju znati. U takvim okolnostima Bošnjaci nisu mogli biti iole značajan faktor, niti politički narod.
Između Prvog i Drugog svjetskog rata muslimani su bili beznačajni politički faktor u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, bez obzira na postojanje JMO i djelovanje dr. Mehmeda Spahe. Tokom Drugog svjetskog rata dr. Džafer Kulenović, Hakija Hadžić, Alija Šuljak, Osman Kulenović, Fehmi Džabić, Muhamed Pandža i drugi, pokušavali su da se uspostavi određena samostalnost BiH, bilo pod okriljem NDH ili Njemačke, o čemu je 1965. godine prilog o tome objavio dr. Rasim Hurem, pod naslovom „Pokušaji nekih građanskih muslimanskih političara da BiH izađe iz okvira NDH“. Nastojanja Uzeirage Hadžihasanovića i Huseina Kadića da BiH dobije autonomnu upravu i pri tome podržavajući Rezoluciju sarajevskih Muslimana o osudi ustaških zločina i nepružanja podrške NDH-u, platili su glavom. Stoga je u pravu bio rahmetli akademik Mujo Demirović, koji je ustvrdio da su Muslimani postali politički faktor tek ulaskom u partizanski pokret Nurije Pozderca, podpredsjednika AVNOJ-a i drugih muslimanskih uglednika i mnoštva običnih ljudi u partizane. Međutim, da politika zna biti okrutna i da najveće žrtve jednog naroda u toku NOB-a (Muslimani, čije su žrtve u ovom ratu procentualno bile najveće, 9,1%) i koji su imali više partizanskih brigada pod nazivom „muslimanske brigade“, nakon rata nisu dobili pravo na nacionalno samoopredjeljenje. Na konstitutivnoj skupštini FNRJ u Beogradu protiv toga se pobunio samo Mostarac Husein Čišić, dok su ostali muslimanski predstavnici šutali, tako da su Đilas i družina ostvarili svoj naum. Istina, ono što je bilo dobro u toku Drugog svjetskog rata jeste činjenica da su partizani spasili Muslimane od totalnog istrebljenja i da je BiH postala zasebna i ravnopravna Republika u okviru Jugoslavije.
Da bi Muslimani dobili pravo na sopstvenu etničku određenost bilo je potrebno da nastane i sazrije kritična masa njenih umnih i hrabrih ljudi u svim sferama ljudskog života i da se promjene neke političke okolnosti u Jugoslaviji. U politici to su bili Džemal Bijedić, Hamdija Pozderac, Hasan Brkić, Osman Karabegović i mnogi drugi; u nauci su bili dr. Atif Purivatra, dr. Muhamed Filipović, dr. Kasim Suljević, dr. Enver Redžić i mnogi drugi; u književnosti Skender Kulenović, Alija Isaković, Mak Dizdar, Zuko Džumhur, Nedžad Ibrišimović i drugi; u umjetnosti Ismet Mujezinović, Mersad Berber, Mustafa Voljevica, Safet Zec, Enver Krupić i drugi; u privredi Abaz Deronja, Osman Pirija, Hakija Turajlić i mnogi drugi; u muzici, sportu i svim drugim domenima. Dakle, ono što postoji nije se moglo negirati, jer je ono svojim postojanjem natjeralo na priznavanje Muslimana prvo kao posebne etničke zajednice (1968.), a kasnije (1971.) godine kao samostalne i posebne nacije Muslimani. Na svojevremeno pitanje Alage Derviševića, upućeno Hamdiji Pozdercu: zašto niste učinili prije i više za Muslimane, Pozderac je odgovorio da odnos sanaga u Jugoslaviji nije omogućavao više, ali da vama, mlađima, ostavljamo da to ostvarite. Dakle, Pozderac, koji je bio prva žrtva velikosrpskog nacionalizma, ostavio nam je u amanet da slijedimo tradiciju Bosne i njene državnosti. To što danas tiho (ne)pominjemo imena Nurije i Hamdije Pozderac, Džemala Bijedića, Skendera Kulenovića, Huseina Čišića i mnogih drugih, stvar je našeg obraza i u krajnjoj liniji naše neozbiljnosti, jer se polazi od teze da historija Bosne i Bošnjaka počinje od nas. Pri tome ne uviđamo svu nelogičnost takve teze, jer se njome ne može odbraniti tvrdnja o hiljadugodišnjem postojanju Bosne i višestoljetnom postojanju Bošnjana.
U kontekstu naslova ovoga teksta i aktuelnih političkih zbivanja u državi BiH, postavlja više pitanja. Prvo pitanje je: odakle potiče izvorište negativnog nacionalizma? Odgovor je: ono ne potiče iz nacije kao takve, već iz različitih interesa dijelova te nacije, odnosno njene imovinske i socijalne strukture, kada vladari institucija, a posebno kapitala, nastoje da ga zadrže i pri tome kao glavne krivce označavaju drugu naciju. Drugo pitanje: da li se unutrašnjom vještačkom homogenizacijom svoje nacije, radi očuvanja vlastitih pozicija onih na vlasti, vrši pokušaj eliminisanja bilo kakve opozicije u sopstvenoj naciji? Odgovor: očigledan primjer za ovo je Dodikova politika u entitetu RS, Čovićeva kod Hrvata i manje uspješna Izetbegovićeva kod Bošnjaka. Treće pitanje: da li vanjska opasnost utiče na unutrašnju homogenizaciju „svoje“ nacije da bi se proširio njihov uticaj van granica svoje države? Odgovor: da, to se čini s namjerom, a tipični primjeri za ovo su „zaštita“ svoje nacije od one druge. Pri tome, te namjere se ne kriju, već se iznose u goloj i drskoj formi od strane komšija i susjeda. Četvrto pitanje je: da li se Država jednim negativnim nacionalizmom može odbraniti od onoga drugog nacionalizma? Odgovor je: ne može! Peto pitanje: koji je nacionalizam opasniji po Državu? Odgovor: po Državu su opasni negativni nacionalizmi sve tri strane, a najopasniji je onaj iza koga stoje najjači nalagodavci i nasuprot njima, najslabiji probosanski faktori koji brane Državu. Šesto pitanje: kako se država BiH može i mora braniti od bilo čijeg negativnog nacionalizma? Odgovor: Historija nas uči da se država može braniti (i odbraniti) samo nacionalnom ravnopravnošću, razumijevanjem i poštovanjem različitosti, demokratskim usaglašavanjem različitosti i shvatanjem da ne može biti dobro jednom (narodu) ako je loše onom drugom. Pri tome se moraju ustanoviti pravila i principi funkcionisanja na nivou Države i na nižim nivoima. Na nivou Države treba utvrditi tačan broj ustavnih instrumenata gdje se štite nacionalna prava (prava veta), ali ne i ona koja po svojoj prirodi mogu biti racionalna samo ako su jedinstveno regulisana za cio teritorij Države. Ona strana koja to ne prihvata mora biti suočena jasnim i kategoričnim stavom drugih (strana) da će suverenost i teritorijalni integritet Države braniti svim sredstvima. Pri tome ne treba popuštati bilo kojoj političkoj opciji i/ili bilo kom inostranom faktoru. Na ovome posebno moraju insistirati Bošnjaci, jer su oni bez Države bezlična masa. (*)