Šta i koliko jubileji znače u kladuškoj svakodnevnici
Odavno je znano, u knjigama zapisano i opisano, da je BiH tokom svoje višestoljetne povijesti (prvi put se spominje 949. „horion Bossana“) obuhvaćena kompleksnim igrama povijesnih, geopolitičkih, društveno-ekonomskih, socijalnih, obrazovnih, kulturnih,… čimbenika koji su ostavili trajne tragove-pečate od kojih mnoge i danas prepoznajemo. Prema dosadašnjim saznanjima Kladuša se prvi put „figurativno“ spominje 1280. godine (Cladosa), od 1334. se bilježi po današnjem nazivu, a 1340. godine „uvedena“ je u pisanu povijest ljudskog roda. Ime Kladuše najprije se pročulo u epskim pjesmama (1530-1878). Prvo pisano književno djelo, roman („Šljiva-sa nož senkom“), publikovano je 1971. godine. Autor je Kladuščanin Branko Letić (1947). Cjelovitija knjiga o Kladuši, „monografija“, pojavila se veoma kasno, tek februara 1987. godine. Skeniranjem i forezentičkom analizom višestoljetne kladuške povijesti, između ostalog, uočićemo i dva važna povijesna razdoblja: „pretežitu pustoš“ (oko 1540- 1590., izvori bilježe i druge godine) i „zlatno doba“ (1975-1987). U formalno pravni okvir današnje BiH obuhvaćena je 1699. godine i po tom datumu je najmlađa teritorija sa 332 km2 u prkosnoj BiH. Od svog postanka promijenila je više statusa u više formalno pravnih državnih zajednica zadržavši svoj „identitet“, mentalitet i čudne percepcije temeljnih vrijednosti. Tokom višestoljetne povijesti obrazovanost percipirana u punom smislu (osnovna upućenost u povijesne civilizacije, sposobnost razgovora sa kultiviranim osobama, proces i rezultat duhovnog oblikovanja, spoj znanja i sposobnosti,…), bila je i danas je veoma deficitarna, usprkos činjenici da prvi popis u vaktu pluralističke demokratije iz 2013. bilježi svega 4,5% analafabestskih nepismenih Kladuščana.
Od nebrojeno vrijednih kladuških dostignuća tokom višestoljetne povijesti od prvorazredne važnosti su: dostignuti nivo društveno-ekonomskog razvoja po kojem smo 1980-tih prestali biti izrazito nerazvijeno područje, prevagnuli smo beha prosjek, trajno osiguranje sigurne pitke vode iz dubinskih izvora za preko 90% kladuške populacije (izvorišta kapaciteta preko 170 lit/sec. obezbjeđena 1973-1985. i značanije proširenje, oko 6oo km vodovodne mreže početkom 21. stoljeća). Poznata „uzrečica“ latinskoameričkog nobelovca (1982) Gabrijela Garcije Marqueza (1927-2014) glasi: „Život nije ono što smo proživjeli, već ono čega se sjećamo, šta je zapisano“. Nažalost, po pismenosti u današnjim pojmovnim percepcijama BiH ne stoji ni blizu svojih susjeda. Tako npr. prema podacima UNDP-a za 2013. u BiH se u prosjeku obrazuje 8,3 godine, Hrvatskoj 9,8, Sloeveniji 11,7 godina…. Ako bi navedeni prosjek za BiH procjenili na Kladušu (oko dvije trećine beha prosjeka) nije teško uočiti da je prosjek obrazovanja današnjeg Kladuščanina ispod 7 godina.
Jubileji do početka 20. stoljeća
Višestoljetna kladuška povijest dokučiva je iz nebrojenih publikacija, uglavnom u fragmentarnim oblicima. Najprije se ime Kladuše pročulo po brojnim epskim pjesmama (1530-1878) koje smo gotovo pa zaboravili. Prvi opširniji pisani tekstovi o Kladuši pojavljuju se tek poslije 1.530. godine kada je čuveni slovenački putopisac (Benedikt Kuripešić, 1490-?) zanoćio u današnjem Todorovu (27. augusta 1530) na putu za Carigrad, današnji Istanbul. Brojni detalji ovog putopisa, kao što su: gdje je „prešao granicu“, da li se koristio i kojim geografskim kartama, kojom maršutom je došao u Todorovo, zašto je baš tamo i zanoćio,…, su još uvijek nedovoljno istraženi. Bibliografija je zabilježila: Septembra 1577. godine turska vojska se utaborila nad Hresnom; Iste godine izgrađena je džamija u Todorovu (druga po redu na kladuškom tlu); Novembra 1577. pod vodstvom Ferhad-bega i Kapidžić-paše Turci su na juriš osvojili više mjesta među kojima i Kladušu sa okolnim naseljima; Prva posjeta jednog sultana (Ibrahim Čerkez) Kladuši 17.07.1882. godine o čemu još nije poznat opširniji „izvještaj“; Kao zadnja godina formalne vladavine Osmanskog carstva (1553-1877) na kladuškom tlu brojni povjesničari navode 1877. godinu.
Jubilarne godišnjice tokom 20. stoljeća
Dvadesettrećeg februara 1942. desilo se prvo oslobođenje Velike Kladuše tokom Drugog svjetskog rata. Ovaj datum je institucionaliziran kao Dan općine koji se sa prekidima obilježava od 1967. godine. Percepcije ovog datuma i obilježavanja iz perspektive 21. stoljeća su dvojbene. Marta 1942. u kladuškom Starom hotelu održana je Druga okružna konferencija Komunističke partije Hrvatske. Ovo je ujedno i najznačajniji politički skup šireg značanja održan na kladuškom tlu u vaktu jednopartijskog sistema. Dvadesetog decembra 1942. u Velikoj Kladuši održan je veliki narodni zbor na kojem su govorili Mile Perunčić, član Izvršnog odbora AVNOJ-a i Hamdija Omanović, vojni komadant. Septembra 1947. godine upisani su prvi Kladuščani-polaznici Učiteljske škole u Bihaću. Polaznici ove škole (Asim Sarajlija, Muhamed Šabić, Zlatko Miljković, Muhamed Talakić, Sulejman Muhamedagić,…) su prvi začeci školovanih pripadnika intelektualnih krugova Kladuše. Devetog aprila 1957. poslije temeljite rekonstrukcije lokalne električne mreže i nabavke modernije aparature u Kino sali otpočelo se kvalitetnijim prikazivanjima kino-predstava. Dvanaesetog maja 1962. na svečanoj sjednici Narodnog odbora opštine Velika Kladuša na čelu sa Muhamedom Talakićem (1930-1999) počasnim građaninom Opštine proglašen je Josip Broz Tito (1892-1980). Prvi kladuški sabor (kraj 1967) na kojem su Kladuščani demokratskim plebiscitom i „koncenzusom“ usvojili „smjernice“ dugoročnog razvoja. U vrijeme evidentnog nazadovanja Kladuše u javnosti se sve česšće spominje navedeno vrijeme pledirajući na Drugi kladuški sabor u kontekstu liberalizma i pluralističke demokratije. Novembra 1972. otvorena dionica asfaltnog puta Srbljani – Velika Kladuša. Na svečanosti govorio Hakija Pozderac (1919-1994). Jula 1977. godine nedaleko od Velike Kladuše uz lijevu stranu Kladušnice, nasuprot čuvenom mlinu „Paunovac“ položen je kamen temeljac Tvornice metalne stolarije po sistemu „Secco“. Svečani čin obavio Hasan Šakanović, poslovođa rudnika „Bosnabarit“. Tokom januara 1987. Velika Kladuša ostaje u fokusu medija šireg geografskog prostora po negativnom imidžu zbog lažnih telex naloga-nezakonit upad u platni sistem Države. Zasluge se pripisuju Fikretu Abdiću i Aliji Aleševiću. Dvadesetpetog januara 1987. u dva sata poslije ponoći primjećen je požar u skladištima „Agrokomerca“ u Polju. Radi se o najvećem požaru na kladuškom tlu općenito koji još nije na primjeran način rakonstruiran, protumačen i verificiran. Značajni i brojni tridesetogodišnji jubileji (događaji iz 1987. godine) su: Prva „monografija“ Kladuše (februar 1987); Prve krivične prijave (aprila 1987) Centara službi bezbjednosti protiv osumnjičenih oko nezakonitosti u poslovanju „Agrokomerca“; Glavna banka SRBiH, Privredna banka Sarajevo, zajedno sa Jugoslovenskim tršištem novca i hartija od vrijednosti iz Beograda obavještavaju da obaveze po emitovanim mjenicama „Agrokomerca“ iz Velike Kladuše neće moći biti naplaćene niti od trasanta niti od avalista; Polovinom augusta 1987. Republička vlada (čitaj: Izvršno vijeće) SRBiH obznanjuje Informaciju o mjenicama „Agrokomerca“, a mediji sutradan, 15. 08. najavljuju „takozvanu mjeničnu aferu“; Početkom sepembra 1987. (09.09) uhapšen Fikret Abdić (1939), visoki savezni i republički funkcioner na dužnosti Predsjednika Poslovodnog odbora Složene organizacije udruženog rada „Agrokomerc“ Velika Kladuša. Koncem 1987. publikovana je simatična knjižica („Mostovi ljubavi“) autora Muhameda Abdića (1936-2004). Prvog marta 1992. na referendumu za nezavisnost BiH odazvalo se 64,31% Kladuščana i glasalo „ZA“ 99,44%. Dvadesetdrugog aprila 1992. na ratištima oko Bosnaske Krupe poginuo je Kladuščanin, Ćehić (Smail) Sead (1960-1992), kao prva žrtva u ratnim okršajima tokom 1992/95. Koncem aprila 1992. godine onesposobljen je most na rijeci Savi kod Orašlja i time potpuno prekinuta cestovna povezanost Bihaćkog okruga sa širim okruženjem. Odlaskom na prvomajske praznike 1992. godine većina od desetak hiljada zaposlenih Kladuščana ostala je zauvijek bez radnih mjesta. Drugog maja 1992. godine Sarajevo nepovratno ulazi u ratni vrtlog (blokada Komande JNA, general Kukanjac,..), zadržavanje Alije Izetbegovića (1926-2003), predsjednika Predsjedništva RBiH u Lukavici kod Sarajeva,…), što se nastoji pripisati Fikretu Abdić, članu Predsjedništva, kao „državni udar“. Reemitovanje originalne TV- snimke tih događanja na TV Face to Face maja 2017. godine nedvosmisleno potvrđuje besmislice oko državnog udara kojeg uporno ponavljaju beha trabanti, bubnjari, nedoučeni narodni izabranici,… Sedmog maja 1992. tokom pauze u beha Parlamentu pod sumnjivim okolnostima i na osnovu „klimave“ optužnice uhapšen je Ibrahim Đedović (1961), poslanik iz redova DNZ-a.
Sredinom jeseni (oktobra) 1992. godine na područje Kladuše u bazu Polje dolazi Francuski bataljon sa 315 vojnika i pukovnikm Brestom na čelu; Radnici „Agrokomerca“ poslije 4-godišnje „pauze“ oživljavaju svoja okupljanja; Skupština opštine donosi Odluku o uvođenju konvertabilnog plaćanja čime YDIN odlazi u zaborav; Općina prima prve kontigente humanitarne pomoći; Okupljanja krajiške dijaspore u Karlovcu sa ciljem da se probiju kroz ratno zahvaćeno područje Republike Hravtske pod kontrolom hrvatskih Srba do Cazinske krajine. Prema podacima iz 2017. godine (podaci prikupljeni za potrebe Monografije 5. Korpusa Armije BiH) tokom proboja u ljeto 1992. na odredišta nije stiglo 198 osoba, među kojima i 24 Kladuščanina); Decembra 1992. u Velikoj Kladuši održana Osnivačka skupština prvog civilnog udruženja poslije prvih višestranačkih parlamentarnih izbora (novembar 1990) pod nazivom „Klub intelektualaca“ Velika Kladuša. U proljeće 1997. održani prvi poslijeratni lokalni izbori. Konstituisanje Općinske vlasti novembra 1997. nije izvršeno zbog opstrukcija SDA. Vladajuća DNZ, preuzela vlast tek koncem godine. Polovinom 1997. ispunjena je glavnina pretpostavki (završeni opći i lokalni izbori, omogućen sigurniji povratak u mjesta prethodnog boravka, liberalizovani uvijeti preseljnja u treće države,..) za okončanje Egzodusa II za većinu Kladuščana u izbjeglištvu, posebno u Gašincima i na otoku Obunjanu. Novembra 1997. na sjeveroameričkom kontinentu (Chicago i drugi gradovi) izvršena prva formalna organizovanja kladuške dijaspore u formi civilnih udruženja (Nogometni klub „Chicago stars“,…). Tokom 1997. godine publikovano je nekoliko knjiga (Bosanski identitet, Od Mokreša do Sanskog Mosta, Svi zločini Fikreta Abdića,…) koje doprinose detaljnijem i objektivnijem sagledavanju kladuške povijesti novijeg doba. Šta i koliko navedeni i drugi datumi-jubileji znače u kladuškoj svakodnevnici, kulturnim sadržajima, općenito i pojedinačno može biti predmet interesantnih istraživanja zainteresovanih Kladuščana, ma gdje bili i šta radili. Slijedi drugi dio: Kladuški povijesni jubijeli tokom 2017. U prvim decenijama 21. stoljeća! Velika Kladuša, 08. 05. 2017. ramoh45.07@hotmail.com