Parohijski dom, svjedok prošlosti
SANSKI MOST – Zgrada parohijskog doma u Sanskom Mostu vrijedan je kulturno istorijski spomenik, izgrađen prije više od stotinu godina i svjedok je o jednom istorijskom periodu razvoja grada na Sani. Nalazi se odmah uz pravoslavnu crkvu koja je posvećena svetim apostolima Petru i Pavlu, a sudbina ova dva objekta je neraskidiva. Zgrada je značajna i po tome što se u njoj nalazila prva konfesionalna škola u Sanskom Mostu. Izgradnja pravoslavne crkve, prema istorijskim izvorima, započela je 1863. godine, kada je uslijedila urbanizacija nenaseljene desne obale grada. Sve do tada, Sanski Most je bio mala varošica na lijevoj obali koju je činilo nekoliko stotina kuća izgrađenih oko Hamzibegove džamije i stare tvrđave koja je služila za kontrolu mosta kojim se prelazilo preko Sane. Na pomenutom području započinje naseljavanje stanovništva i izgradnja kuća, pa se ubrzo pojavljuje i potreba za mjesnom crkvom. Prva crkva je izgrađena od drveta, ali je tokom kasnijih godina često stradavala u poplavama, pa je 1873. godine počela izgradnja čvrstog objekta od cigle. Uporedo je izgrađivana i zgrada parohijskog doma, predviđena za stanovanje sveštenih lica. U drugoj polovini 19. vijeka, prosvjetna djelatnost počinje da se širi među pravoslavnim stanovništvom na ovim prostorima. Razvija se djelatnost konfesionalnih škola u kojima se stiče pismenost i osnovno obrazovanje. Škole djeluju pod okriljem pravoslavne crkve, pa se 1854. godine, u obližnjem Starom Majdanu otvara prva škola. Treba napomenuti da je Stari Majdan u to vrijeme još uvijek bio važan administrativni centar, ali se njegov značaj postepeno gubi izgradnjom i razvojem Sanskog Mosta. Tako se i škola premješta u grad na Sani i useljava u objekat tek izgrađenog parohijskog doma. Kada je u pitanju njeno postojanje, nezaobilazno je ime Dionizija Marinkovića. Ovaj obrazovani sanski trgovac je uviđao važnost koje obrazovanje ima u napretku jedne lokalne zajednice, pa je nesebično pomagao rad škole. Iz nekog razloga, učitelji se nisu dugo zadržavali u Sanskom Mostu, pa je Marinković na sebe preuzeo školovanje i odgoj učenika. Obzirom da je uživao veliki ugled, školu su vremenom, pored srpske, počela pohađati bošnjačka i hrvatska djeca. Za svakog đaka roditelji su mjesečno plaćali po jedan „cvancik”, a djeca su učila bukvar, časlovec, pisanje i računanje. Obzirom da je siromaštvo bilo veliko, a u školi svega dvadesetak učenika, Marinković je odlučio da škola bude besplatna. Nakon toga značajno se povećao broj učenika, a nedugo potom osnovan je školski fond iz kojeg se kasnije finansirala školska aktivnost. Marinković je ostao upamćen i kao jedan od prvih sanskih hroničara. Vrijedno je zapisivao događaje i ličnosti u gradu koji se ubrzano razvijao potkraj 19. vijeka, te tako ostavio vrijedna svjedočanstva o tom istorijskom razdoblju. Nakon dolaska Austrougarske na ove prostore, nastavlja se urbanizacija gradskog područja, pa se tako 1903. godine nadograđuje i renovira parohijska zgrada. Kasnijom izgradnjom škola i kulturnih institucija u gradu, parohijska zgrada vremenom gubi svoj značaj. Služila je za stanovanje sveštenih lica, a prije nekoliko godina potpuno je obnovljena i vraćen joj je nekadašnji sjaj. Na gornjem spratu objekta stanuje pravoslavni sveštenik, jerej Alen Marić, a prizemlje objekta, baš kao nekada, danas služi za organizaciju društvenog života i okupljanje građana pravoslavne vjeroispovjesti, povratnika u Sanski Most.
Zlatan ČEKIĆ
